5. Οι Χετταίοι ή Χεττίτες Με επίκεντρο την ανατολική περιοχή της Μ. Ασίας συγκροτήθηκε στις αρχές της 2ης χιλιετίας π.χ. ένα ισχυρ κράτος. Κάτοικοί του ήταν γηγενείς ασιατικοί πληθυσµοί και «ινδοευρωπαϊκά» φ λα. Οι Χετταίοι πριν την οργάνωσή τους σε κράτος ζο σαν νοµαδ ικά.η οικονοµική τους ανάπτυξη οφείλεται κυρίως στη βιοτεχνία και το εµπ ρ ιο. Φηµίζονταν για το ε- µπ ριο έργων µεταλλουργίας και αλ γων. Ίδρυσαν µεγάλες π λεις και οργανώθηκαν µε φεουδαρχικ * τρ πο. Τα ερείπια της πρωτε ουσάς τους, της Χαττο σας, υποδηλώνουν ακριβώς την - παρξη εν ς ισχυρο κράτους και εν ς εξελιγµένου πολιτισµο. Οι συνεχείς π λεµοι συνετέλεσαν στην εξασθένηση του κράτους τους και στην ορι στική τους εξαφάνιση στα τέλη του 12ου αι. π.χ. 5.1 Η χώρα Èı Ó ÎÙ ÛË ÙÔ ÎÚ ÙÔ ÙˆÓ ÃÂÙÙ ˆÓ ÚÔ Ï ÛË ÙˆÓ ÃÂÙÙ ˆÓ ªÂÁ Ï ÂÎÛÙÚ ÙÂ Â ÙˆÓ ÃÂÙÙ ˆÓ ÂappleÈ ÚÔÌ ÙˆÓ «Ï ÒÓ ÙË ı Ï Û- Û» Στις αρχές της 2ης χιλιετίας π.χ., στο χώρο της Μ. Ασίας συγκροτήθηκε ένα ισχυρ κράτος απ γηγενείς πληθυσµο ς, ασιατικής καταγωγής και απ νέα φ λα που ανήκαν γλωσσολογικά στον κλάδο των «ινδοευρωπαίων». Οι νέοι κάτοικοι, αφο εγκαταστάθηκαν στις πεδινές εκτάσεις À π O O O ª O πo Το Χεττιτικ κράτος 42
της ανατολικής Μ. Ασίας, εν συνεχεία εξαπλώθηκαν σταδιακά µέχρι τη Συρία και τις β ρειες περιοχές της Μεσοποταµίας. 5.2 Οικονοµική, κοινωνική και πολιτική οργάνωση Η οικονοµία. Προτο οργανωθο ν σε ισχυρ κράτος οι Χετταίοι ήταν νοµάδες και ασχολο νταν κυρίως µε την κτηνοτροφία. Στις πεδιάδες της Μ. Ασίας εξέτρεφαν άλογα, βοοειδή, χοίρους, αιγοειδή και πρ βατα. Έτσι, ταν απέκτησαν µ νιµες εγκαταστάσεις, µε δυσκολία προσαρ- µ στηκαν στην καλλιέργεια της γης. Είχαν πλο σια παραγωγή δηµητριακών, κρασιο και κυρίως µελιο, καθώς ασχολο νταν µε τη µελισσοκοµία. Η οικονοµική τους µως ανάπτυξη και η ι- σχυροποίηση του κράτους τους οφείλονται στην οργάνωση της βιοτεχνίας και του εµπορίου. Προ- µηθε ονταν απ τους γειτονικο ς λαο ς µέταλλα και κατασκε αζαν πλα και εξαρτήµατα ιπποσκευής. Ήταν ίσως οι πρώτοι που επεξεργάστηκαν το σίδηρο 1. Οι π λεις τους ήταν χτισµένες σε στρατηγικά σηµεία απ που περνο σαν οι χερσαίοι εµπορικοί δρ µοι της Ανατολής. Φηµίζονταν για το εµπ ριο έργων µεταλλουργίας και α- λ γων. Η κοινωνία. Την κοινωνική τους διάρθρωση προσδι ρισε µάλλον η επιβολή νέων φ λων πάνω στη µεγάλη µάζα των αυτοχθ νων*, οι οποίοι παρέµειναν στην παιθρο και ασχολήθηκαν κυρίως µε τη γεωργία. Ο βασιλιάς τους δεν ήταν ε- ξαρχής απ λυτος κυρίαρχος. Προοδευτικά επιβλήθηκε, περιβλήθηκε µε ιδι τητες υπεράνθρωπες και θεωρήθηκε απ τους υπηκ ους του ως πρ σωπο θε σταλτο. Ήταν αρχιερέας, αρχιστράτηγος, νοµοθέτης και υπέρτατος κριτής. Οι διοικητικοί αξιωµατο χοι ήταν µεγάλοι γαιοκτήµονες και αποτελο σαν την ανώτερη κοινωνική τάξη των πολεµιστών. Οι τεχνίτες που ζο σαν στις π λεις δεν διαφοροποιο νταν στην κοινωνική ιεραρχία απ τον υπ λοιπο λα, ο οποίος ζο σε σε 1. Η χρήση του σιδήρου απ τους Χετταίους Απ την άποψη, ωστ σο, των γενικ τερων ιστορικών εξελίξεων, λα αυτά τα επιτε γµατα επισκιάζονται απ την τεράστια συνεισφορά των Χετταίων στην εξέλιξη της τεχνολογίας: τη χρήση του σιδήρου. Ο σίδηρος, που σε αντιδιαστολή µε τον ορείχαλκο είναι καθαρ µέταλλο και χι κράµα, χρησιµοποιο νταν στην Ανατολή ήδη απ τον 15ο π.χ. αιώνα. Πολ λίγοι απ τους πολιτισµο ς της Εποχής του Ορείχαλκου είχαν αρκετά αποθέµατα χαλκο και κασσίτερου ώστε να παράγουν τις απαραίτητες ποσ τητες ορείχαλκου. Συνήθως το έ- να απ τα δ ο µέταλλα του κρά- µατος έπρεπε να εισάγεται, και ε- ποµένως, καθώς το εξωτερικ ε- µπ ριο αποτελο σε βασιλικ προν µιο ( πως άλλωστε και η εκµετάλλευση των ορυχείων), η «κυκλοφορία» ορειχάλκινων - πλων και εργαλείων µπορο σε να ελέγχεται. Για να παραγάγει κανείς σίδηρο, αρκο σε η παρξη των σχετικών κοιτασµάτων, ένας απλ ς φο ρνος µε ξυλοκάρβουνα, και κάποιες στοιχειώδεις αρχές κατεργασίας του µετάλλου, ώστε να µετατραπεί σε δρεπάνια, άροτρα, λ γχες και ξίφη. Οι στρατοί ήταν πια πολ πιο ε κολο να εξοπλιστο ν, ενώ ορισµένα κράτη έχασαν το συγκριτικ πλεονέκτηµα που τους εξασφάλιζαν τα άφθονα ορειχάλκινα πλα τους. Η. Honour, J. Fleming, Ιστορία της τέχνης, τ. 1, µετ. Ανδ. Παππάς, εκδ. Υποδοµή 1991, σ. 68. 43
Βασιλική Π λη, Χαττο σα περίπου 1400 π.χ. χωριά και µίσθωνε τη γη απ τους ευγενείς γαιοκτήµονες. Οι δο λοι πιθαν ν αποτελο σαν κινητή περιουσία, την οποία ο ιδιοκτήτης µπορο σε να χρησι- µοποιήσει κατά την κρίση του. Η πολιτική οργάνωση. Το κράτος δεν οργανώθηκε κατά τα πρ τυπα των απ λυτων µοναρχιών των άλλων κρατών της Εγγ ς Ανατολής. Η διαφορετική καταγωγή των κατακτητών, που επιβλήθηκαν στους αυτ χθονες και η δηµιουργία π λεων σε µεγάλες αποστάσεις συνέβαλαν στη δι αµ ρφωση εν ς συστήµατος φεουδαρχικο * χαρακτήρα. Ο βασιλιάς είχε την έδρα του στη Χαττο σα. Στο χετταϊκ κράτος µως συναντο µε υποτελείς ηγεµ νες βασιλικής καταγωγής, που είχαν την έδρα τους σε άλλες π λεις και έδιναν ρκο υποτέλειας στον ηγεµ να της Χαττο σας. 5.3 Η ιστορία Οι Χετταίοι θα µας ήταν άγνωστοι, εάν οι πληροφορίες που είχαµε γι αυτο ς απ την Παλαιά ιαθήκη και τα γραπτά αιγυπτιακά µνηµ εία δεν επιβεβαιώνονταν απ τα ανασκαφικά ευρήµατα στη Μ. Ασία και ιδιαίτερα στο χωρι Μπογάζ-κι ι στην κεντρική Μ. Ασία, διακ σια περίπου χιλι µετρα βορειοανατολικά της Άγκυρας. Εκεί, οι ανασκαφές στα 1834 έφεραν στο φως τα ερείπια µιας άγνωστης οχυρωµένης και πλο σιας π λης, η οποία έµελλε να ταυτιστεί µε τη Χαττο σα, την πρωτε ουσα του κράτους των Χετταίων. Απ την ανάγνωση των πολυάριθµων πινακίδων που βρέθηκαν σ τη Χαττο σα φαίνεται τι οι Χετταίοι µιλο σαν µια γλώσσα «ινδοε υρωπαϊκής» καταγωγής καθώς και άλλες γλώσσες ασιατικής προέλευσης. Έτσι εικάζεται τι το χετταϊκ ή χιττιτικ κράτος αποτέλεσαν αυτ χθονες λαο ί της Μ.Ασίας οι οποίοι συγχωνε τηκαν µε τους κατακτητές. Οι αρχαι τερες γραπτές µαρτυρίες ανάγονται στα τέλη του 17ου αι. π.χ., 44
οπ τε γίνεται πρωτε ουσα η Χαττο σα. Είναι πιθαν µως τι το χετταϊκ κράτος προϋπήρχε και είχε ήδη επεκταθεί µέχρι τις ακτές της Μεσογείου πριν τα τέλη του 17ου αι. π.χ. Οι π λεις των Χετταίων απείχαν πολ µεταξ τους, γεγον ς που δεν ευν ησε τη συγκρ τηση κράτους οργανωµένου µε απολυταρχικ τρ πο, πως συνέβη µε τα υπ λοιπα βασίλεια της Εγγ ς Ανατολής. Στις αρχές του 16ου αι. π.χ. οι Χετταίοι, µετά την επικράτησή τους στη Μ. Ασία, επέκτειναν τις κατακτήσεις τους στη Συρία και στη Μεσοποτα- µία. Κυρίευσαν τη Βαβυλώνα και διέλυσαν µαζί µε άλλους λαο ς το Αρχαίο Βαβυλωνιακ κράτος. Ακολο θησαν µως δυναστικές έριδες που είχαν ως αποτέλεσµα την απώλεια επαρχιών. Έτσι το χετταϊκ κράτος περιορίστηκε β ρεια της οροσειράς του Τα ρου. Στο δε τερο µισ του 15ου αι. π.χ. άρχισε η περίοδος της µεγάλης ακµής. Οι Χετταίοι επεκτάθηκαν προς το ν το, στη Συρία, και το 14ο αι. π.χ. έγιναν κ ριοι λης της Μ. Ασίας ως τις α- κτές του Αιγαίου. Τον επ µενο αιώνα συγκρο στηκαν µε τους Αιγ πτιους στο Καντές, περιοχή της Συρίας. Το αµφίρροπο αποτέλεσµα αυτής της σ γκρουσης επισφραγίστηκε απ µια συνθήκη µεταξ Αιγυπτίων και Χετταίων, που καθ ριζε στην περιοχή της Συρίας τα σ νορα µεταξ των δ ο λαών 2. Αυτ τον αιώνα ανέπτυξαν και εµπορικές σχέσεις µε τους Μυκηναίους. Το 12ο αι. π.χ. λαοί γνωστοί απ τις αιγυπτιακές πηγές ως λαοί της θάλασσας, µαζί µε τους Ασσ ριους, κατέστρεψαν τη Χαττο σα. Έκτοτε δεν έχουµε καµία άλλη πληροφορία για το χετταϊκ κράτος. 2. Απ σπασµα απ τη συνθήκη µεταξ Αιγυπτίων και Χετταίων (1284 π.χ.) Ο Μέγας πρίγκιπας του Χάττι δεν θα επιτεθεί εναντίον της χώρας της Αιγ πτου για πάντα... και ο Ουσέρ-Μαάτ-Ρε-Σετέπ-Εν- Ρε, ο µεγάλος ηγεµ νας της Αιγ πτου δεν θα επιτεθεί στη χώρα (του Χάττι, για να την πάρει) για πάντα... Αν κάποιος άλλος εχθρ ς έρθει εναντίον των χωρών του Ουσέρ-Μαάτ-Ρε... και αυτ ς µην σει στο µεγάλο πρίγκιπα του Χάττι, λέγοντας: «Έλα µαζί µου ως ενίσχυση εναντίον του». Ο µεγάλος πρίγκηπας του Χάττι πρ κειται να [έρθει σε αυτ ν]... Άτλας της Βίβλου, έκδ. εφηµ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 1998, σ. 48. 5.4 Ο πολιτισµ ς Η θρησκεία. Το πάνθεον των Χετταίων περιλάµβανε πολλές θε τητες, οι οποίες ήταν τοπικής προέλευσης. Η δηµιουργία µως ισχυρο και ενιαίου κράτους επέβαλε την ανάγκη εθνικής λατρείας. Στη λατρεία αυτή η κ ρια θε τητα ήταν ο Ο Ραµσής Β, ο µεγάλος πολεµιστής φαραώ, απεικονίζεται να κρατάει αιχµάλωτους απ τα µαλλιά. Μια συµβατική απεικ νιση της υποταγής των Χετταίων στους Αιγ πτιους, πως την προέβαλαν οι Αιγ πτιοι. (Μουσείο Κα ρου) 45
Ανάγλυφη απεικ νιση ποµπής πολεµικών θεών και εν ς Χετταίου βασιλιά. Η απεικ νιση έχει γίνει πάνω σε βράχους και προέρχεται απ ιερ χεττιτικής π λης (περ. 1350-1250 π.χ.). θε ς της θ ελλας, του κεραυνο και της βροχής. Σ ζυγ ς του ήταν η θεά που κυριαρχο σε στον κ σµο των νεκρών. Το θεϊκ αυτ ζευγάρι πλαισιων ταν και απ άλλες µορφές, µέλη της θεϊκής οικογένειας. Πολλές θε τητες ήταν σουµερικής καταγωγής η λατρεία των οποίων είχε µεταφυτευτεί στο χεττιτικ πάνθεον. Η γραφή και η νοµοθεσία. Οι πινακίδες που έχουν βρεθεί δείχνουν τι ήταν σε χρήση παράλληλα δ ο είδη γραφής: µια σφηνοειδής και µια ιερογλυφική, απ τις οποίες η δε τερη δεν έχει α- ποκρυπτογραφηθεί. Η ανάγνωση των πινακίδων απέδειξε την - παρξη νοµοθεσίας, στη διαµ ρφωση της οποίας άσκησε ιδιαίτερη επίδραση ο βαβυλωνιακ ς κώδικας του Χαµµουραµπί. Οι τέχνες. Την περίοδο της ακµής του χεττιτικο κράτους αναπτ χθηκε µια τεχνοτροπία που παρουσίαζε τις µορφές σχηµατοποιηµένες αλλά δυναµικές, πως φανερώνουν τα ανάγλυφα σε βράχους της Χαττο σας και άλλων περιοχών της Μ. Ασίας. Στα έργα τους απεικονίζονται θρησκευτικές και πολεµικές σκηνές. Η γλυπτική τέχνη επεκτειν ταν σε έργα µικροτεχνίας, ειδώλια* και σφραγιδ λιθους*. Η τέχνη γενικ τερα ήταν επηρεασµένη απ τον ιδι τυπο τρ πο ζωής των Χετταίων και απ την πολεµική τους δραστηρι τητα. ÛÎ ÛÂÈ - Ú ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ 1. Να εξηγήσετε τον τρ πο οργάνωσης του χεττιτικο κράτους. 2. Μελετήστε το απ σπασµα απ τη συνθήκη Αιγυπτίων και Χετταίων (παράθεµα 2). Ποιες σχέσεις φαίνεται να έχουν οι δ ο λαοί τη συγκεκριµένη χρον ική περίοδο; 3. Να προσδιορίσετε το ρ λο των λαών της θάλασσας σε σχέση µε τους Αιγ πτιους, τους Φοίνικες και τους Χετταίους. 46